Tel Aviv, cidade-xardín de luminosa arquitectura, exemplo do sionismo orixinal, laico e progresista
Por Javier Montes*
A arquitectura é o termómetro das utopías, e en Tel Aviv marca os graos que alcanzou en Palestina a febre dun novo Israel despois da I Guerra Mundial. A historia empeza coa carta privada máis pública do século XX: "O Goberno da súa Maxestade ve con bos ollos o establecemento en Palestina dun fogar para os xudeus...". (En 1917, o secretario do Foreign Office, lord Balfour, escribía ao barón de Rothschild e á sociedade sionista un folio por unha cara que condensaba séculos de diplomacia e flema británica; e cambiou a historia do século XX e o que levamos do XXI). Os ingleses arrebataran aos turcos o control de Palestina -un agasallo envelenado- e durante o mandato permitiron oficialmente a inmigración de continxentes xudeus, máis ou menos de mala gana, desde todos os recunchos dunha Europa cada vez máis antisemita. Levaba facéndose oficiosamente desde finais do XIX: desde Polonia viaxaron, por exemplo, os pais do escritor Amos Oz, que conta nunha historia de amor e escuridade como antes de emigrar a súa familia lía a diario pintadas antisemitas polas rúas polacas: "Xudeus, marchádevos a Palestina" (xusto nas rúas onde el mesmo, cincuenta anos máis tarde, lería: "Xudeus, fóra de Palestina"). Compráronse por nada as terras áridas dos arredores de Jaffa, o porto principal de chegada: en 1900 había uns 5.000 habitantes en veciñanzas caóticas e malamente tolerados polos turcos. En 1909 rebautizouse o asentamento co nome de Tel Aviv, o monte da primavera, que conseguiu o estatuto de cidade en 1917. En 1934 contaba xa con 75.000 residentes. Tel Aviv tiña dúas vantaxes: estaba perto do mar e lonxe de Xerusalén. O sionismo orixinal, laico e escorado á esquerda, era o primeiro interesado en escapar ao peso milenario da Cidade Santa, demasiado santa para demasiados fanáticos de demasiadas relixións. Nas dunas desertas e as praias de Tel Aviv podían porse máis libremente os cimentos dunha cidade e unha sociedade nova: a magnífica arquitectura de entreguerras da súa zona vella mereceu ser declarada Patrimonio da Humanidade pola Unesco, e fala claramente dos soños igualitarios e progresistas dun Estado que non acabou de nacer ate que pasou o pesadelo do Holocausto, e que moi pronto pisaría o lado escuro e pagaría o prezo que se cobran as utopías ao converterse nun punto fixo e inflexible máis aló do horizonte. Xunto a Chandigarh (India) e Brasília, Tel Aviv é o exemplo de carne e óso -de cemento e ladrillo e estuco- máis completo do encontro dunha utopía política (aquel "fogar para os xudeus" tras dous mil anos de diáspora) e outra arquitectónica: a do Movemento Moderno, a Bauhaus e o Estilo Internacional que atoparon na cidade construída ex novo a gran ocasión para pór en práctica as súas teorías. Os construtores de Tel Aviv tiñan claro que o historicismo decadente da vella Europa non servía para levantar un mundo novo: demasiadas asociacións e recordos do bo e o malo deixado atrás: os cafés de Viena, os pogromos de Rusia. Tampouco era práctico. Facía falta un estilo novo, fresco no sentido máis literal: fachadas brancas para reflectir o sol do Mediterráneo, balcóns e terrazas para airearse, azoteas planas e sen medo á choiva, brise-soleils para graduar a sombra.
Cinto de bulevares
Aínda hoxe nótase a planificación de Patrick Geddes, baseada na cidade-xardín inglesa. E a escala humana do centro reprodúcea cada edificio: de tres ou catro andares como moito e exentos para permitir a ventilación cruzada que agora se descobre -a boas horas- como prodixio de sustentabilidade. Casas democráticas, rápidas, sobrias, baratas, dignas e depuradas nos seus acabados e detalles, sobre os pilotis que permiten xogar aos nenos e cultivar xardíns comunais, fronte a rúas residenciais estreitas e esquinadas que non poden converterse en atallos do tráfico das avenidas comerciais. E todo cinguido polo cinto de bulevares elegantes e sombreados pensados para a hora do paseo. Porque a escala humana percíbese andando: hai que camiñar de terraza en terraza pola famosa rúa de Sheinkin, que foi nos oitenta reduto de bohemios e esquerdistas e é hoxe unha zona xentrificada de tendas caras onde loce a xente guapa e a boiante comunidade gay. E achegarse ao núcleo do vella Tel Aviv para pasear pola rúa de Bialik, ou a rúa de Idelson, verdadeiros museos de arquitectura do XX: hai unha sinagoga art déco e un antigo concello que dubida aínda entre a Sezession vienesa e o novo estilo que proclaman os palacetes orgullosos dos anos trinta. Un é hoxe a casa-museo do pintor Reuven Rubin. Outro, a Fundación Bauhaus, con exposicións dedicadas á pegada en Israel da escola de artes e oficios de Dessau: os nazis pechárona en Alemaña en 1933, pero atopou (xustiza poética) en Tel Aviv unha segunda vida e deixou unha herdanza que se alongou até ben entrados os anos oitenta, cando no paseo marítimo callaron os rañaceos que agora rouban luz ao resto da cidade.
Cachivaches e samovares
A praza Dizengoff é o corazón do Tel Aviv comercial: restaurou os seus edificios e un vello cine loce hoxe como hotel branco e futurista. Hai cerca bares modernos e restaurantes-institución como o Idelson, e acubilla un mercadillo onde todas as semanas afloran os cachivaches e os samovares e os bibelots europeos que trouxo consigo a primeira xeración de inmigrantes. Na rúa de Ahad Haham, o Café Noir non envexa nada aos máis elegantes de París ou Berlín, e por todo o centro hai terrazas e bares informais de aire neoiorquino. Pero cerca queda a vella Jaffa para recordar as orixes árabes da cidade (e moito máis antigos aínda: no porto que saqueou Bonaparte pode verse a Roca de Andrómeda, onde, segundo a lenda, Perseo a rescatou do dragón). E no elegante bulevar Rothschild ou no parque Meir loce unha xardinaría de secano que sabe aproveitar cada pinga de auga para regar lentiscos, ficus, oliveiras, cipreses, papiros, buganvillas, adelfas, flamboyanes e jacarandaes. Tel Aviv non chega ao século e, fronte a Xerusalén -cada vez máis conservadora-, móstrase aberta, dinámica, moito máis relaxada do que deixan adiviñar os nosos telexornais, divertida de noite e de día: a moitos ultraortodoxos de Israel ponlles nerviosos por iso. O seu segredo está, se cadra, en que é nova, pero ten memoria: os seus habitantes trouxérona nas maletas os recordos de moitos séculos, e de noite, polas rúas máis tranquilas, un crese de volta á Europa da que viñeron.
*Javier Montes (Madrid, 1976) é autor da novela "Los penúltimos" (Pre-textos, 2008). El País - 25.10.08
No hay comentarios:
Publicar un comentario