Trece respostas e unha liña recta...

Unha conversa con Amos Oz

Por Samuel Leillen

Nunha iniciativa do Instituto Cervantes de Tel Aviv, Amos Oz dialogou coa escritora, ensaísta e crítica literaria catalana Mercedes Monmany acerca da súa obra,d a súa traxectoria e do seu compromiso coa literatura e a palabra escrita. Ao saudar, o Embaixador de España D. Álvaro Iranzo salientou a transcendencia do encontro felicitando con emotivos conceptos aos organizadores e agradecendo ao numeroso público a súa presenza. Rosa Moro de Andrés, directora do Instituto Cervantes de Tel Aviv, salientou que ''Amos Oz é o universal mestre da palabra escrita'', e agradeceu a presenza de Mercedes Monamy, ''unha das críticas máis importantes de España'', quen chegou a Israel especialmente para este diálogo, expresando votos no sentido que a Academia Sueca podería outorgarlle a Oz o merecido Premio Nobel de Literatura. Salientando que Amos Oz ''é alguén imprescindible no noso escenario'', a primeira pregunta foi sobre España e se o seu encontro con ela foi acompañado de sorpresas. Amos Oz visitou a Península Ibérica por primeira vez en 1977 nunha convención literaria organizada pola UNESCO, e o feito que fóra inmediatamente despois da caída da ditadura resultou unha experiencia moi impactante. Un xudeu non ten ''primeira vez'' no seu encontro con España, pois os xudeus chegaron a España hai mil anos atrás, tendo selado unha ligazón rica en experiencias mutuas que concluíu en forma tráxica 500 anos despois.

A obra israelí é moi recoñecida en España, podería ser iso índice da posibilidade dun continuado diálogo político?

Esa é a sorte dos escritores, de encontrarse sempre en lugares ''dramáticos'', sexa en Sudáfrica, en Iugoslavia ou en Europa Oriental. En certa maneira preténdese que o escritor sexa como o profeta, que anuncie aos políticos a realidade a producirse.

Pero da súa experiencia persoal, sabe que os líderes políticos escoitan os consellos dos escritores, agradecen as súas opinións pero eluden poñelas en práctica.

Algo semellante ao que ocorrera cos profetas bíblicos.

O libro ''Unha historia de amor e escuridade'', que foi traducido ao árabe, é unha novela autobiográfica. Como foi recibida polos lectores?

Sorprendeu notablemente, incluso en Tel Aviv foi moi lida Traduciuse xa a 20 idiomas e vendéronse máis dun millón de exemplares. É un libro que compenetra ao lector cos relatos, e este encontro provoca descargas de interese e inquietudes mutuas.

Vostede referiuse, en moitas oportunidades, ao fanatismo, en especial en ''A caixa negra''. Estamos todos a salvo do fanatismo?

Todo ser humano ten certo compoñente de fanatismo, todos temos o potencial de ser fanáticos. O fanático non pode despregar a súa vida persoal: está todo o tempo teimado en transformar ao próximo, en modificar a todos. Isto maniféstase nas células máis pequenas da vida humana, nas relacións de pais a fillos, na conduta dentro da familia primaria. E isto é o que fai que o fanatismo sexa tan perigoso. Hai só un arma para vencer ao fanatismo: o humor!

É célebre o humor xudeu. Cal é a súa orixe? É intrínseco da cultura, transmítese de xeración a xeración?

Na súa longa historia os xudeus aprenderon que cando perdiches todo o teu fondo público de bágoas, debes comezar a rir. O humor é a facultade de ver as cousas desde moitos ángulos, e isto inclúe tamén o saber rírse de si mesmo. Distintas sociedades reaccionan diferente a atentados terroristas. En España non houbo reaccións violentas tralo terrible atentado na estación de trens de Madrid. En cambio, en Holanda, a reacción do público foi lanzarse contra as mesquitas locais. O pobo español expresou un alto grao de dignidade ao non reaccionar buscando vinganza. Non teño explicación ás razóns das diferentes reaccións. Pero ningunha sociedade é inmune: sempre haberá manifestacións de pequenos grupos de exaltados sedentos de vinganza.

En España reabriuse o debate público sobre a época da ditadura. É san para a sociedade, ou debémonos conformar coa versión oficial existente?

O pasado non dá descanso. Tal vez o escudriñar o pasado resulte frutífero para a cultura. A cultura non reclama descanso, sempre busca conflitos e tensións que, sen ter que ser violentas, mantéñannos despiertos. Cando xorden inquietudes, recoméndase recorrer aos mortos, convidar a casa aos antepasados, saborear xuntos un café, e logo despachalos. Non permitades que os mortos se apoderen da vida! (Amos Oz recibiu este ano, na Universidade de Tel Aviv, o Premio Dan David pola interpretación creativa do pasado - S.L.).

Que pediría da Europa dos nosos días?

Hai sete décadas, os xudeus eran os únicos ''europeos'' residentes no continente, crían na Europa solidaria e supranacional. Non os querían, foron acusados de cosmopolitas, parasitos, intelectuais sen raíces; así figuraba nos dicionarios dos nazis e dos comunistas. Os demais eran patriotas italianos, ou iugoeslavos ou paneslavos: a súa preocupación non era a identidade europea. Os meus pais fuxiron en 1933 de Odessa a Vilna e de alí a Palestina en 1933, salvándose de ser asasinados. O meu pai Oz falaba en sete idiomas e podía ler en 17; a miña nai podía expresarse sen problemas noutros cinco. Pido a Europa tratar de non entremeterse, que permita aos xudeus e aos árabes que se entendan entre eles. Europa expulsou aos xudeus, perseguiunos, elevounos en fogueiras e campos de exterminio. Os árabes lembran á Europa imperialista, colonial, opresora e aproveitadora. Os árabes non ven nos xudeus aos refuxiados do Holocausto, senón que cáptanos como os continuadores da Europa perseguidora. Nós vemos nos árabes aos continuadores dos pogroms, dos cosacos, aos que buscan a nosa expulsión e o seguir errando. Ambos pobos buscan reivindicacións e necesitan axuda, pois deben pasar cambios moi profundos e moi dolorosos. Europa está obrigada a facilitar axuda material e protección moral ás dúas vítimas da súa cruel historia.

Hai autores que prefiren a ''memoria selectiva'' Que opina sobre o recoñecemento da culpa no campo da literatura?

Toda persoa debe ser responsable polo seu pasado. Cando o escritor alemán Günter Grass, Premio Nobel de Literatura, confesou que na súa mocidade pertenceu ás Waffen-SS, causou decepción, principalmente na esquerda. Ao falar dos nazis, Grass referíase a ''eles'' e non a ''nós''. Ao preguntarlle porqué calou tanto tempo, só atinou a contestar: ''Estaba avergonzado''.

Tal vez deba agregarse á vergonza o medo. Que opina da presenza política da relixión?

En España hai un permanente enfrontamento entre a Igrexa e o Goberno. A relixión non é perigosa, o fanatismo é o perigo. As relixións, as ideoloxías extremistas, son parte da cultura humana e constitúen a relación individual do ser humano cos seus deuses, e isto será sempre así.

Que opinión ten sobre o antisemitismo, que vostede definiu como patoloxía?

Hai que distinguir claramente entre crítica á conduta e o antisemitismo. O antisemitismo aparece tanto na dereita como na esquerda, asumindo disfrace de plataforma política. Quen alega que o Estado de Israel se equivoca no trato aos palestinos, non expresa sentimentos antisemitas. Esíxese dos xudeus que non sexan violentos pois coñeceron o sufrimento durante toda a historia, pero compréndese a violencia árabe alegando que é resultado do maltrato infrinxido polos israelís: esta é unha interpretación antisemita, doenza mental cuxas raíces proveñen do enfoque cristián.

Ten vostede contactos cos escritores ''da outra beira''?

Procuro ler todo o que se publica en hebreo, pois lamentablemente non leo árabe. Hai autores que sosteñen unha liña de diálogo, de entendemento, de concesión histórica, e merecen atención e alento.

En ''O neno do pixama a raias'' vostede sostén que hai que desenvolver a capacidade de ''poñerse no lugar do outro''.

É certo, pero non para aceptar cegamente a posición do outro, senón porque pensar en ''se eu estivese no seu lugar'' é unha conduta de pronunciado valor moral.