Por qué socialismo?...

Por Albert Einstein

Monthly Review, New York, maio de 1949.

Debe quen non é un experto en cuestións económicas e sociais opinar sobre o socialismo? Por unha serie de razóns creo que si. Permítasenos primeiro considerar a cuestión desde o punto de vista do coñecemento científico. Pode parecer que non haxa diferenzas metodolóxicas esenciais entre a astronomía e a economía: os científicos en ambos campos procuran descubrir leis de aceptabilidade xeral para un grupo circunscrito de fenómenos para facer a interconexión destes fenómenos tan claramente comprensible como sexa posible. Pero en realidade estas diferenzas metodolóxicas existen. O descubrimento de leis xerais no campo da economía é difícil porque a observación de fenómenos económicos é afectada a miúdo por moitos factores que son dificilmente avaliables por separado. Ademais, a experiencia que se acumulou desde o principio do chamado período civilizado da historia humana -como é ben sabido- foi influída e limitada en gran parte por causas que non son de ningunha maneira exclusivamente económicas na súa orixe. Por exemplo, a maioría dos grandes estados da historia deberon a súa existencia á conquista.

Os pobos conquistadores establecéronse, legal e economicamente, como a clase privilexiada do país conquistado. Aseguráronse para si mesmos o monopolio da propiedade da terra e designaron un sacerdocio de entre as súas propias filas. Os sacerdotes, co control da educación, fixeron da división da sociedade en clases unha institución permanente e crearon un sistema de valores polo cal a xente estaba a partir de entón, en gran medida de forma inconsciente, dirixida no seu comportamento social. Pero a tradición histórica é, como se di, de onte; en ningures superamos realmente o que Thorstein Veblen chamou «a fase depredadora» do desenvolvemento humano. Os feitos económicos observables pertencen a esa fase e mesmo as leis que podemos derivar deles non son aplicables a outras fases. Posto que o verdadeiro propósito do socialismo é precisamente superar e avanzar máis aló da fase depredadora do desenvolvemento humano, a ciencia económica no seu estado actual pode arroxar pouca luz sobre a sociedade socialista do futuro. En segundo lugar, o socialismo está guiado cara a un fin ético-social. A ciencia, con todo, non pode establecer fins e, mesmo menos, inculcalos nos seres humanos; a ciencia pode prover os medios cos que lograr certos fins.

Pero os fins por si mesmos son concibidos por persoas con altos ideais éticos e -se estes fins non son febles, senón vitais e vigorosos- son adoptados e levados adiante por moitos seres humanos quen, de forma semi-inconsciente, determinan a evolución lenta da sociedade. Por estas razóns, non debemos sobrestimar a ciencia e os métodos científicos cando se trata de problemas humanos; e non debemos asumir que os expertos son os únicos que teñen dereito a expresarse nas cuestións que afectan á organización da sociedade. Moitas voces afirmaron desde hai tempo que a sociedade humana está a pasar por unha crise, que a súa estabilidade foi gravemente danada. É característico de tal situación que os individuos se sintan indiferentes ou mesmo hostís cara ao grupo, pequeno ou grande, ao que pertencen. Como ilustración, déixenme recordar aquí unha experiencia persoal. Discutín recentemente cun home intelixente e ben disposto a ameaza doutra guerra, que na miña opinión poría en perigo seriamente a existencia da humanidade, e subliñei que só unha organización supranacional ofrecería protección fronte a ese perigo. Fronte a iso o meu visitante, moi acougado e tranquilo, díxome: «Por que se opón vostede tan profundamente desaparición da raza humana?» Estou seguro de que hai tan só un século ninguén faría tan lixeiramente unha declaración desta clase. É a declaración dun home que se esforzou inutilmente en lograr un equilibrio interior e que ten

máis ou menos perdida a esperanza de conseguilo. É a expresión da soidade dolorosa e do illamento que moita xente está a sufrir na actualidade. Cal é a causa? Hai unha saída? é fácil expor estas preguntas, pero difícil contestalas con seguridade. Debo tentalo, con todo, o mellor que poida, aínda que son moi consciente do feito de que os nosos sentimentos e esforzos son a miúdo contraditorios e obscuros e que non poden expresarse en fórmulas fáciles e simples. O home é, á vez, un ser solitario e un ser social. Como ser solitario, procura protexer a súa propia existencia e a dos que estean máis próximos a el, para satisfacer os seus desexos persoais, e para desenvolver as súas capacidades naturais. Como ser social, tenta gañar o recoñecemento e o afecto dos seus compañeiros humanos, para compartir os seus praceres, para confortalos nas súas dores, e para mellorar as súas condicións de vida. Só a existencia destes diferentes e frecuentemente contraditorios obxectivos polo carácter especial do home, e a súa combinación específica determina o grao co cal un individuo pode alcanzar un equilibrio interno e pode contribuír ao benestar da sociedade. É moi posible que a forza relativa destas dúas pulsións estea, no fundamental, fixada hereditariamente. Pero a personalidade que finalmente emerxe está determinada en gran parte polo ambiente no cal un home se atopa durante o seu desenvolvemento, pola estrutura da sociedade na que crece, pola tradición desa sociedade, e pola súa valoración dos tipos particulares de comportamento.

O concepto abstracto «sociedade» significa para o ser humano individual a suma total das súas relacións directas e indirectas cos seus contemporáneos e con todas as persoas de xeracións anteriores. O individuo pode pensar, sentirse, esforzarse, e traballar en por si; pero el depende tanto da sociedade -na súa existencia física, intelectual, e emocional- que é imposible concibilo, ou entendelo, fóra do marco da sociedade. é a «sociedade» a que prové ao home de alimento, fogar, ferramentas de traballo, linguaxe, formas de pensamento, e a maioría do contido do seu pensamento; a súa vida é posible polo traballo e as realizacións dos moitos millóns no pasado e no presente que se ocultan detrás da pequena palabra «sociedade». é evidente, por tanto, que a dependencia do individuo da sociedade é un feito que non pode ser suprimido -exactamente como no caso das formigas e das abellas. Con todo, mentres que a vida das formigas e das abellas está fixada con rixidez no máis pequeno detalle, os instintos hereditarios, o patrón social e as correlacións dos seres humanos son moi susceptibles de cambio. A memoria, a capacidade de facer combinacións, o agasallo da comunicación oral fixeron posible progresos entre os seres humanos que son ditados por necesidades biolóxicas.

Tales progresos maniféstanse en tradicións, institucións, e organizacións; na literatura; nas realizacións científicas e enxeñeiris; nas obras de arte. Isto explica que, en certo sentido, o home pode influír na súa vida e que pode xogar un papel neste proceso o pensamento consciente e os desexos. O home adquire no nacemento, de forma hereditaria, unha constitución biolóxica que debemos considerar fixa e inalterable, incluíndo os impulsos naturais que son característicos da especie humana. Ademais, durante a súa vida, adquire unha constitución cultural que adopta da sociedade coa comunicación e a través de moitas outras clases de influencia. é esta constitución cultural a que, co paso do tempo, pode cambiar e a que determina nun grao moi importante a relación entre o individuo e a sociedade como a antropoloxía moderna ensinounos, coa investigación comparativa das chamadas culturas primitivas, que o comportamento social de seres humanos pode diferenciar grandemente, dependendo de patróns culturais que prevalecen e dos tipos de organización que predominan na sociedade. É nisto no que os que se están esforzando en mellorar a sorte do home poden basear as súas esperanzas: os seres humanos non están condenados, pola súa constitución biolóxica, a aniquilarse ou a estar á mercede dun destino cruel, infligido por eles mesmos. Se nos preguntamos como a estrutura da sociedade e da actitude cultural do home deben ser cambiadas para facer a vida humana tan satisfactoria como sexa posible, debemos ser constantemente conscientes do feito de que hai certas condicións que non podemos modificar. Como mencionei antes, a natureza biolóxica do home é, para todos os efectos prácticos, inmodificable. Ademais, os progresos tecnolóxicos e demográficos dos últimos séculos crearon condicións que están aquí para quedar. En poboacións relativamente densas asentadas con bens que son imprescindibles para a súa existencia continuada, unha división do traballo extrema e un aparello altamente produtivo son absolutamente necesarios. Os tempos -que, mirando cara atrás, parecen tan idílicos- nos que individuos ou grupos relativamente pequenos podían ser totalmente autosuficientes fóronse para sempre. é só unha leve esaxeración dicir que a humanidade agora constitúe mesmo unha comunidade planetaria de produción e consumo. Agora alcancei o punto onde podo indicar brevemente o que para min constitúe a esencia da crise do noso tempo. Refírome á relación do individuo coa sociedade.

O individuo é máis consciente que nunca da súa dependencia de sociedade. Pero el non ve a dependencia como un feito positivo, como un lazo orgánico, como unha forza protectora, senón como algo que ameaza os seus dereitos naturais, ou mesmo a súa existencia económica. Por outra banda, a súa posición na sociedade é tal que as súas pulsións egoístas están a acentuarse constantemente, mentres que as súas pulsións sociais, que son por natureza máis débiles, deterióranse progresivamente. Todos os seres humanos, calquera que sexa a súa posición na sociedade, están a sufrir este proceso de deterioración. Os presos a propósito do seu propio egoísmo, senten inseguros, sós, e privados do goce inxenuo, simple, e sinxelo da vida. O home só pode atopar sentido á súa vida, curta e arriscada como é, dedicándose sociedade. A anarquía económica da sociedade capitalista tal como existe hoxe é, na miña opinión, a verdadeira fonte do mal. Vemos ante nós a unha comunidade enorme de produtores que se están esforzando incesantemente privándose dos froitos do seu traballo colectivo -non pola forza, senón en xeral en conformidade fiel con regras legalmente establecidas. A este respecto, é importante sinalar que os medios de produción -é dicir, a capacidade produtiva enteira que é necesaria para producir bens de consumo tanto como capital adicional- pode legalmente ser, e no seu maior parte é, propiedade privada de particulares. En aras da simplicidade, na discusión que segue chamarei «traballadores» a todos os que non compartan a propiedade dos medios de produción -aínda que isto non corresponda ao uso habitual do termo. Os propietarios dos medios de produción están en posición de comprar a forza de traballo do traballador. Usando os medios de produción, o traballador produce novos bens que se converten en propiedade do capitalista.

O punto esencial neste proceso é a relación entre o que produce o traballador e o que lle é pago, ambos medidos en valor real. Despois de que o contrato de traballo é «libre», o que o traballador recibe está determinado non polo valor real dos bens que produce, senón polas súas necesidades mínimas e pola demanda dos capitalistas de forza de traballo en relación co número de traballadores competindo por traballar. É importante entender que mesmo en teoría o salario do traballador non está determinado polo valor do seu produto. O capital privado tende a concentrarse en poucas mans, en parte debido competencia entre os capitalistas, e en parte porque o desenvolvemento tecnolóxico e o aumento da división do traballo animan a formación de unidades de produción máis grandes a expensas das máis pequenas. O resultado deste proceso é unha

oligarquía do capital privado cuxo enorme poder non se pode controlar con eficacia mesmo nunha sociedade organizada politicamente de forma democrática. Isto é así porque os membros dos corpos lexislativos son seleccionados polos partidos políticos, financiados en gran parte ou influídos doutra maneira polos capitalistas privados quen, para todos os propósitos prácticos, separan ao electorado da lexislatura. A consecuencia é que os representantes do pobo de feito non protexen suficientemente os intereses dos grupos non privilexiados da poboación. Por outra banda, baixo as condicións existentes, os capitalistas privados inevitablemente controlan, directa ou indirectamente, as fontes principais de información (prensa, radio, educación). é así extremadamente difícil, e de feito na maioría dos casos absolutamente imposible, para o cidadán individual obter conclusións obxectivas e facer un uso intelixente dos seus dereitos políticos. A situación que prevalece nunha economía baseada na propiedade privada do capital está así caracterizada no principal: primeiro, os medios da produción (capital) son posuídos de forma privada e os propietarios dispoñen deles como o consideran oportuno; en segundo lugar, o contrato de traballo é libre. Por suposto, non existe unha sociedade capitalista pura neste sentido. En particular, debe notarse que os traballadores, a través de loitas políticas longas e amargas, tiveron éxito en asegurar unha forma algo mellorada de «contrato de traballo libre» para certas categorías de traballadores. Pero tomada no seu conxunto, a economía actual non se diferencia moito de capitalismo «puro». A produción está orientada cara ao beneficio, non cara ao uso. Non está garantido que todos os que teñen capacidade e queiran traballar poidan atopar emprego; existe case sempre un «exército de parados». O traballador está constantemente atemorizado con perder o seu traballo. Desde que parados e traballadores mal pagados non proporcionan un mercado rendible, a produción dos bens de consumo está restrinxida, e a consecuencia é unha gran privación. O progreso tecnolóxico produce con frecuencia máis desemprego no canto de facilitar a carga do traballo para todos. A motivación do beneficio, conxuntamente coa competencia entre capitalistas, é responsable dunha inestabilidade na acumulación e na utilización do capital que conduce a depresións cada vez máis severas. A competencia ilimitada conduce a un desperdicio enorme de traballo, e a esa amputación da conciencia social dos individuos que mencionei antes. Considero esta mutilación dos individuos o peor mal do capitalismo. O noso sistema educativo enteiro sofre deste mal. Incúlcase unha actitude competitiva esaxerada ao estudante, que é adestrado para adorar o éxito codicioso como preparación para a súa carreira futura. Estou convencido de que hai soamente un camiño para eliminar estes graves males: o establecemento dunha economía socialista, acompañado por un sistema educativo orientado cara a metas sociais. Nunha economía así, os medios de produción son posuídos pola sociedade e utilizados dunha forma planificada. Unha economía planificada que axuste a produción ás necesidades da comunidade, distribuiría o traballo a realizar entre todos os capacitados para traballar e garantiría un sustento a cada home, muller, e neno. A educación do individuo, ademais de promover as súas propias capacidades naturais, procuraría desenvolver nel un sentido da responsabilidade para os seus compañeiros-homes en lugar da glorificación do poder e do éxito que se dá na nosa sociedade actual. Con todo, é necesario recordar que unha economía planificada non é aínda socialismo. Unha economía planificada pode estar acompañada da completa escravitude do individuo. A realización do socialismo require solucionar algúns problemas sociopolíticos extremadamente difíciles: como é posible, cunha centralización de gran envergadura do poder político e económico, evitar que a burocracia chegue a ser todopoderosa e arrogante? Como poden estar protexidos os dereitos do individuo e como asegurar un contrapeso democrático ao poder da burocracia?