O Holocausto pasou por España...

Charles David abraza a Paul Buchinger na Residencia de Estudantes

Por Jesús Duva

Miles de xudeus -entre eles gran número de nenos- escaparon do terror nazi a través de España. Hai historiadores que calculan que entre 20.000 e 35.000 xudeus fuxiron do xenocida Adolf Hitler cruzando o territorio español a partir do ano 1940. Fixérono aproveitando a tolerancia do réxime do ditador Franco, que sen embargo tivo bo coidado de que ningún deles botase raíces, senón que simplemente utilizasen España como unha escala no seu éxodo. Paul Buchinger, hoxe residente en Estrasburgo, e Charles David, domiciliado en París, foron dous deses nenos que se zafaron do ogro nazi pasando a España. Ambos formaron parte da mesma expedición, en 1944, pero a súa existencia seguiu diferentes camiños e ate hai pouco máis dun ano non volveron a encontrarse. Hoxe, a pesar de ser septuaxenarios, conservan na súa memoria recordos moi vívidos da súa fugaz travesía pola Península: a colaboración dos pasadores de fronteira, os granxeiros que os agocharon durante uns días, os seus paseos pola praza de Catalunya de Barcelona e o Tibidabo, a roupa limpa, as laranxas, o chocolate... e esa crema untuosa que eles chamaban beurre e que os españois se empecinaban en chamar manteiga.

Todo un luxo para uns nenos forzados a fuxir de súas casas e nun país -España- que acababa de saír dunha cruenta Guerra Civil. Siegfried Meir, outro neno xudeu que perdeu aos seus pais no terrible campo de exterminio de Auschwitz, foi afillado por un republicano español en Mauthausen. E iso cambioulle a vida. "Chamábase Saturnino Navazo Tapias. Son agnóstico, pero creo que Navazo era un santo. El fíxome saír do furado", afirma Meir, que aos seus 75 anos ten aspecto de elegante play boy, con barba e longa cabeleira branca. O Holocausto -ou o espectro do Holocausto- tamén pasou por España, aínda que a inmensa maioría dos españois non se decataron de que as vítimas eran xudeus. Para eles, aqueles homes, mulleres e nenos escuálidos e atemorizados que chegaban da outra beira dos Pirineos non eran máis que refuxiados. E para a Cruz Vermella e o réxime de Franco eran "apátridas". Así que ninguén entendeu xamais aquela paranoia franquista do "contubernio xudeomasónico".

O 27 de xaneiro pasado conmemorouse en toda Europa o Día da Memoria do Holocausto e a Prevención dos Crimes contra a Humanidade, data escollida en lembranza da liberación do campo de concentración de Auschwitz (o 27 de xaneiro de 1945). En España lembrouse durante a semana pasada aos salvados e ás súas salvadores. Calcúlase que un millón e medio de nenos foron asasinados durante o Holocausto na Alemaña nazi da Segunda Guerra Mundial (1939-1945). Paul Buchinger podía ter sido un deles, pero librouse da morte grazas a que puido escabullirse a tempo. "A miña familia vivía en Limoges (Francia). Viviamos agochados por medo aos nazis. Un día de 1944, un mozo xudeu ofreceu aos meus pais a posibilidade de pasar aos seus fillos a España a través dos Pirineos. O 25 de maio de 1944 os meus irmáns e eu collemos un tren a Tolosa". "En xuño, leváronnos a Perpiñán e desde alí á fronteira. Un grupo de oito nenos fomos entregados a dous cataláns que contrabandeaban mercancías e pasaban refuxiados. Estivemos dous días dando voltas pola monte ate cruzar a fronteira. Durmiamos en cobertizos e bebiamos auga dos arroios", lembra Buchinger con dor.

Unha vez en España, o pequeno foi separado do seu irmán. O grupo foi dispersado e cada neno foi levado a unha granxa. Ao día seguinte, cada labrego ocupouse de trasladar ao seu protexido ate o tren, que conduciría ao grupo ate Barcelona. "Dixéronnos", relata, "que debiamos estar moi calladiños durante o traxecto, que non falásemos e que fixésemos como que durmiamos para que ninguén se decatase de que eramos estranxeiros. Pero o traxecto era longo e era moi difícil calar aos máis pequenos". Os raparigos foron recibidos en Barcelona polo doutor Samuel Sequerra, un prominente xudeu residente en Lisboa, emisario da American Jewish Joint Distribution Committee (Joint), unha organización fundada en 1914 para axudar inicialmente ás xudeus de Europa Oriental e de Palestina a causa do estalido da primeira Guerra Mundial. Foron levados a unha pensión de Barcelona. "Abriume a porta un rapaz que se desmaiou nada máis verme. Era un veciño meu que saíra de Limoges un mes antes! Despois leváronnos a un hotel, alugada pola Joint. Era unha especie de orfanato no que permanecemos durante tres meses. Alí nos aprenderon xeografía, historia e hebreo.

Podiamos facer o que quixésemos. Por exemplo, ir de excursión ao Tibidabo", di Buchinger cun punto de nostalxia. En agosto de 1944, o presidente da Cruz Vermella Española pediu que se provese de documentación a un grupo de "nenos apátridas", entre os que estaba Buchinger. E así foron trasladados a Estoril (Portugal) e desde alí a Cádiz, Xibraltar, Tánxer e Haifa (Israel), onde chegou unha expedición de 50 nenos e 350 adultos. Charles David foi detido coa súa nai en Tolosa en maio de 1944. A súa nai foi deportada a Auschwitz mentres que el foi levado pouco despois á fronteira franco-española xunto cunha ducia de nenos máis. Desde alí foron levados a Andorra e Lleida, onde recibiron roupa e aloxamento. A seguir foron conducidos ao orfanato de Barcelona e de alí a Cádiz, onde embarcaron no buque portugués Guiné, que os trasladou a Israel. David permaneceu cinco anos en Israel e despois regresou a Francia, onde se reencontrou cos seus dous irmáns e cos seus pais (a súa nai, prisioneira no campo de Theresienstadt, perto de Praga, foi liberada por soldados rusos).

Ao cabo de tantos anos, unha das cousas que Charles David lembra da súa odisea é que en Lleida "había moitos mutilados" da Guerra Civil. A historia de Siegfried Mier, que residía en Francfort (Alemaña), é diferente, pero nela tamén ten un papel protagónico un español. O pequeno Meier, traveso e rebelde desde seu máis tenra infancia, foi deportado, xunto cos seus pais, ao campo de exterminio de Auschwitz cando tiña só sete anos ("dixéronme que debía ter esa idade polo número que a min tatuoume a SS nun brazo", di). "Chegamos a Auschwitz-Birkenau e os homes que espían aos prisioneiros dixéronlle á miña nai: 'Agoche ao neno porque se lle ven os nazis lévanlle á morte'. Así estiven dous meses oculto nunha daquelas liteiras colectivas ate que a miña nai morreu a causa do tifo", rememora Mier. "Despois, os demais presos dixéronme que non podían seguir ocultándome e aconselláronme que me presentase ao reconto de prisioneiros. E así o fíxen. Aos alemáns caín en graza e convertéronme na súa mascota, ata tal punto que me fixeron un pixama de raias a medida", conta hoxe en Madrid, como se iso lle estivese acontecendo agora mesmo.

"Ocorréronme cousas surrealistas...!", engade."Ao cumprir nove anos, sacáronme do campo de mulleres e leváronme ao de homes, onde collín o tifo. Metéronme no barracón dos mellizos, no que o doutor Mengele facía os seus experimentos. Alí me puxeron moitas inxeccións, pero Mengele non o debía facer tan mal porque xamais hei estado doente", rememora o setentón Meir, entre socarrón e sarcástico. O seu pai morreu rebentado a patadas dos nazis. Cando entraron as tropas rusas en Auschwitz, Meir foi subido a un convoi que foi atacado por partisanos iugoslavos, o que obrigou a el e a outros moitos prisioneiros a seguir camiño a pé. Sen que saiba moi ben como, deu cos seus ósos no campo de concentración de Mauthausen (Austria), onde de novo caeu en graza aos carcereiros tras presenciar a rabieta que colleu cando pretendían raparle o pelo. Tan simpático pareceulles o rapaz que vestíronlle cun traxe de bombeiro e metérono no barracón dos republicanos españois. "Entre eles estaba Saturnino Navazo Tapias, que me aconsellou: 'Di que es o meu fillo. Se te preguntan, dis que vives na rúa de Don Quixote, número 49, de Catro Camiños, en Madrid'. En 1945, ao ser liberado de Mauthausen, funme a Tolosa con Navazo e outros.

Alí, cando tiña 14 anos, aprendín o oficio de xastre. En Auschwitz só estaba feito para roubar. Navazo converteume nunha boa persoa e comprendeu por que eu era un ladrón. Eu sempre quixen demostrarlle que recoñecía o que fixera por min. Ese home, que morreu aos 80 anos, foi un pai para min e xamais me pegou malia que lle fixen cousas horribles", declara Meir. Co correr do tempo, o neno de Auschwitz instalouse en Eivissa, onde prosperou cunha cadea de restaurantes e varias tendas de moda ad lib -"copiaba a roupa india das mozas que viñan de Katmandú"-; foi cantante de certo éxito, amigo do músico Georges Moustaki, e actor frustrado porque "os directores de cine víanme triste" pese ao seu aspecto de galán glamuroso. "Hoxe estou arruinado", confesa coa súa mirada acuosa tralos lentes. Haim Avni, profesor da Universidade Hebrea de Xerusalén e autor do libro "España, Franco e os xudeus", e o historiador Bernd Rother, da Fundación Willy Brandt de Berlín, autor de "Franco e o Holocausto", coinciden en que á ditador "resultáballe indiferente o tránsito de xudeus a través de España". Sen embargo, o réxime franquista coidouse moito de impedir o asentamento destas persoas, como proba o feito de que non permitía entrar a ningún novo continxente de refuxiados ata que o anterior non abandonase o territorio español.

"Ao terminar a Guerra Civil, Franco se vanagloriaba de ter salvado a miles de xudeus sefardís, pero iso é unha gran mentira", remacha Avni. En contraste coa posición de Franco, a ditador portugués Antonio de Oliveira Salazar si permitiu o establecemento de xudeus no seu país."Os gardas civís atendían correctísimamente aos fuxitivos xudeus. E hai, incluso, o caso dun rabino francés que nada máis cruzar a fronteira identificouse como xudeu e, cando foi levado preso a Pamplona, os funcionarios do cárcere puxeron na súa ficha: "israelí". Os españois vían aos xudeus como estranxeiros. O drama da persecución nazi non estaba presente entre os españois", declaran a dúo os estudosos Avni e Rother. E agregan que, na súa opinión, a axuda dos españois ás vítimas baseouse na solidariedade humana: "Non ten trazos de loita contra o antisemitismo". Sen embargo, hai casos que parecen indicar un maior compromiso. Casos como o de Lola Touza Domínguez, unha quiosqueira de Rivadavia (Ourense), quen, xunto coas súas irmás Amparo e Xulia, era o último elo dunha cadea que desde 1941 encubriu a centos de xudeus no seu éxodo desde os Pirineus ata Portugal. Hai casos como o do médico vigués Eduardo Martínez Alonso, que participou na evacuación de xudeus a través de Galicia, aproveitando a súa condición de médico da embaixada británica en Madrid.

Moitos deles eran refuxiados que deran cos seus ósos no campo de concentración de Miranda de Ebro (Burgos) tras ter entrado en España fuxindo da barbarie nazi. O pasado 17 de decembro, España pasou a ser membro do Grupo de Traballo de Cooperación Internacional para a Educación, Memoria e Investigación do Holocausto, coñecido polas siglas ITF (International Task Force). Nas próximas semanas, a embaixadora especial para as Relacións coas organizacións Xudeas, Ana Salomón, fará un chamamento a quen axudaron en España ás xudeus a escapar do Holocausto. O obxectivo: conseguir o seu testemuño e recuperar parte da memoria histórica colectiva.