As vellas ideas das novas esquerdas...

Por Félix Ovejero Lucas

As fotos fixas axudan a recoñecer os cambios na paisaxe. Para situar "os cambios na esquerda" hai moitas secuencias fotográficas ás que acudir. Unha resulta especialmente iluminadora. Hai pouco máis de trinta anos a esquerda europea máis morna incluía nos seus programas diversas propostas de propiedade pública ou de redistribución da renda. Apenas dez anos máis tarde, esa mesma esquerda, no goberno, privatizou as empresas públicas e baixou os impostos. No medio, non houbo maiores discusións sobre a eficiencia e a equidade nin sobre o control político das empresas públicas. Hoxe, nos faladoiros radiofónicos, que, no que teñen de complicidades tabernarias, coas súas condenas e aplausos desprendidos de calquera argumentación, condensan bastante ben os tópicos morais e políticos que rexen as sociedades, calquera proposta de facer o camiño de volta cara ao que se consideraba normal hai ben pouco se xulga non xa "rancia" senón, directamente, un roubo. Por suposto, importan pouco os datos ou as análises. As descualificacións non apelan a atendibles teorías sobre a eficiencia dos mercados en competencia perfecta. As empresas públicas ou os impostos se condenan, sen máis. Como se condena, en xeral, calquera forma de intervención pública. Sen razóns, como palabra última. Como máximo, acódese a acartonadas consideracións sobre a bondade das empresas ou os diñeiros en mans da sociedade civil, coma se uns poucos poderosos fosen máis sociedade que todos os demais. A ninguén lle importa que, polo xeral, nas privatizacións, o que era un monopolio público pase a ser un monopolio duns cantos, sen que o mercado asome por parte algunha, ou que sociedades, como Suecia, con sistemas fiscais progresivos, nas que o gasto público alcanza ao 60 % do PIB e as empresas públicas estean entre as máis importantes, obteña con notables niveis de benestar e de calidade democrática. E por suposto tampouco se molesta ninguén en recordar que sen un Estado forte non hai liberdade nin que sen intervencións planificadas, a tal hora, a gripe aviaria teríase levado por diante a millóns de seres humanos. O cadro describe ben como foron as cousas. Ese é o aire que respira a esquerda. E nel, como outras veces, intentou rescribir as súas fraquezas como conquistas. O procedemento foi o habitual: unha vacua discusión acerca da "necesidade de renovar o ideario". Polo común, esas gripes periódicas sáldanse con tres ou catro monográficos de revista e, seica, algún libro dalgún académico reconvertido en xornalista que, por primeira vez, alcanza as librerías dos aeroportos. A cousa esquécese ao pouco tempo, sen maiores consecuencias. Ate a próxima. Pero esta vez, por circunstancias que merecen outra ocasión, as cousas foron diferentes. Parece terse crido en serio a cantilena de renovar "os principios". O innegábel fracaso de moitos dos seus proxectos tomouno como o fracaso dos principios que os inspiraron e, como o outro Marx, decidiu cambiar de principios. Para iso acudiu a un conxunto de materiais que, ben mirados, non son máis que versións varias veces recicladas de pensamento reaccionario. Reaccionario en sentido estrito, dos que reaccionaron fronte á Revolución francesa: do historicismo alemán e o seu Zeitgeist. Iso si, como a decoración importa, mudou a presentación e a gastada idea ten novas rotulacións: multiculturalismo, diferenza, diversidade, comunitarismo. No esencial, a operación consistiu en substituír as políticas redistributivas e benestaristas, inspiradas nuns principios universais de xustiza que actúan como pautas de modificación social, por unha multiplicidade de dereitos particulares, asociados a distintos segmentos sociais, a distintas "minorías" supostamente interesadas en preservar a súa particular identidade de grupo. O resultado foi inequívoco: a dignificación de teses alleas á súa mellor herdanzaMencionarei só tres. A primeira: unha equiparación a priori das "diversas culturas", ben porque as xulga igualmente valiosas, ben porque as considera incomparables. Unha equiparación que, ben pensada, impediría a denuncia de inxustizas e opresións, que require baremos para calibrar o mundo. A segunda: unha disposición a outorgar prioridade ás comunidades sobre as institucións públicas á hora de abordar os problemas colectivos. Unha elección que debilita as posibilidades de emancipación dos individuos -e en particular das mulleres-- e a crítica das diversas formas de despotismo, de dominación arbitraria que se dan dentro dos grupos culturais. A terceira: a ignorancia da raíz material de moitas desigualdades, e, polo tanto, de que, unha modificación das condicións económicas é o paso obrigado para acabar con moitas fontes de discriminación. Ou sexa, que a vida dos árabes de Marbella ten pouco que ver coa dos árabes dos suburbios de París. A consecuencia condensada da "renovación" foi a quebra do que ate onte mesmo constituía o nervio programático da esquerda: o vínculo entre emancipación, entre liberdade, e xustiza social. A esquerda arrincou cun diagnóstico: as desigualdades de acceso á riqueza -ou o que se entendía como o mesmo: á propiedade- estaban na orixe de desigualdades de poder incompatibles co ideal de autogoberno, de democracia e de liberdade. E aquí as palabras teñen un exacto sentido. Democracia quere dicir igual posibilidade de influencia política, de poder, a que, por exemplo, cristaliza no lema "un home, un voto". E liberdade, non sometemento a ningunha forma de poder arbitrario, empezando pola vontade dos outros. Nunha e outra cousa, os desposuídos puntuaban baixo. O que non ten nada non pode dicir que non e quen non pode dicir que non non é libre. Antes de conquistar os dereitos sociais, os traballadores non podían dicir que non a condicións laborais que convertían ás empresas en territorios de despotismo, de autoridade sen razóns. Nas decisións políticas, nas decisións sobre a vida de todos, a única voz que contaba era a de quen podían ameazar co seu desgusto e como unicamente o seu desgusto contaba, estaban en condicións de converter os seus problemas nos problemas da sociedade. A esquerda entendeu sempre que a democracia podía cambiar esas circunstancias. Na Revolución Francesa, os situados á esquerda na Asemblea Constituínte defendían a abolición do veto real, a lexislatura unicameral, unha xudicatura elixida, a supremacía do poder lexislativo e o sufraxio democrático. E a tributación progresiva. A xustiza social se anudaba á liberdade e a ampliación da democracia. Quen depende materialmente non está en condicións de elixir con plena autonomía sobre a súa propia vida, de dicir que non e de exercer plenamente os seus dereitos. Con esa convición reclamaron e conseguiron o sufraxio universal, a ampliación das liberdades civís e os dereitos sociais. Esa alianza entre liberdade e igualdade é a que crebou. E non porque perda vixencia. As desigualdades alcanzaron magnitudes que ate asimilalo cognitivamente resulta difícil. Axudará unha imaxe que tomo de David Schweickart. Compara a riqueza coa altura, equiparando os ingresos medios cunha estatura media de 1, 80 m., e pon a camiñar aos estadounidenses, un tras outro, durante unha hora. Unhas cantas pinceladas do desfile aclaran bastante as cousas. Ate que non pasan cinco minutos ninguén alcanza os 30 cm. Á media hora, os que desfilan teñen unha altura de metro e medio. Aos corenta e oito minutos, a altura é de 2,50 m. Aos cincuenta e catro, e durante tres minutos, desfilan tipos de 3, 70 metros. Xigantes que son ananos comparados con outros de 9,90 m, que en apenas trinta e seis segundos desapareceron. Pero todos, ao fin, son liliputienses comparados cos que aparecen nos últimos segundos, uns cantos que superan os 300 m., outros poucos, que miden catro veces a torre Sears, algúns menos con máis de 6.000 m e, discretamente, se cabe a discreción, rematando o desfile, Will Gates cuns 13 quilómetros de altura. Intenten facerse unha idea do que supón levantar a cabeza e ver ao seu lado, desde o seu modesto 1,80, un individuo dezaseis veces máis alto que o monte Everest. E agora, o esforzo último: eses datos limítanse a Estados Unidos. O problema non é só de xustiza distributiva. É tamén o dun poder non sometido a control democrático algún. Andamos ben lonxe do mito da sociedade aberta, do mundo idealizado de leis que enmarcan mercados descentralizados, en competencia, onde ninguén está en condicións de impor a súa vontade. A realidade é ben outra. É a duns procesos económicos, imprecisamente designados como globalización, onde poderes con capacidade de decisión moi superior á de moitos estados, non ven sometidos a controis xurídicos reais, onde, sinxelamente, non hai lugar para as decisións políticas. O camiño de volta da ilustración, do goberno das leis, en lugar dos homes. O camiño que a esquerda quixo percorrer ate o final, cando aspirou que a política, o control democrático, fixese imposíbel que a desigual fortuna económica se convertese n desigual influencia política, en poder duns sobre outros. Pero a historia da esquerda é non só a das conquistas democráticas e sociais, é tamén, a barbarie do socialismo real. O recoñecemento desa circunstancia devólvenos á -interesada, pero esa é outra historia- confusión que estaba na orixe da "renovación": a confusión entre os principios e as institucións nas que callan. Sinxelamente, o fracaso nas formas de institucionalización -e seica haxa que incluír aquí non poucas nacionalizacións-- non equivale ao fracaso dos idearios. A brutalidade do socialismo real non debilita a aspiración ao igual acceso á liberdade, que é, postos a dicilo con todas as letras, o que hai detrás da palabra igualdade. A caducidade non é dos valores, senón das propostas institucionais nas que se traduciron. Para quen poidan pensar que non é máis que un deshonesto modo de consolarse, quizais non estea de mais algún recordatorio histórico. O século XIX é o século do liberalismo, sobre todo a súa primeira metade. Agora algúns datos: a mediados do século XVIII Gran Bretaña era o país que posuía maior número de escravos, preto de 900.000. En pleno século XIX había en América do Norte máis de seis millóns de escravos, case vinte veces máis que cento cincuenta anos antes. Salvo catro deles, todos os presidentes de Estados Unidos, ate 1848 foron propietarios de escravos. En breve: non é que o liberalismo tardará en abolir a escravitude, é que o número de escravos aumentou co liberalismo. Ate hai razóns para pensar que, doctrinalmente, o liberalismo resulta compatible coa escravitude. Poderíase citar non poucos clásicos. Por suposto, o liberalismo evolucionou. O máis fecundo academicamente dos últimos anos, o liberalismo igualitario, unha das fontes intelectuais que calquera esquerda informada ten que atender, revisou moitos dos seus clásicos puntos de vista. Para o socialismo escribiu unha das mellores cabezas do panorama filosófico contemporáneo, o filósofo de Oxford, Gerald Cohen: "Criamos que algo era bo, tratamos de logralo e producimos un desastre. Deberiamos concluír, por iso, que o que criamos que era bo, a igualdade e a comunidade, en realidade non era bo? Tal conclusión, aínda que é unha á cal se chega frecuentemente, é unha tolemia. As uvas poden estar realmente verdes, pero o feito de que a raposa non as alcance non nos demostra que o estean".

Publicado en Letras Libres.