Persoas e linguas...

Por Erramun Osa, Director da viceconsejería de Política Lingüística do goberno vasco (EL CORREO DIGITAL, 18/05/08)

Non é fácil promover un debate social en torno á política lingüística desenvolvida nos últimos anos. Non o é, se abordamos dito debate con receo ou con medo, cando entendemos que criticar determinadas actuacións no campo do euskera pode debilitar a actuación futura ou por en interdito o labor de normalización desenvolvida. Non o é, así mesmo, se abordámolo crendo que chegou o momento propicio de axustar contas, de intentar aproveitar este resquicio para arremeter contra todo proceso de revitalización, cuestionando de paso toda actuación pública que persiga que todos os falantes poidan gozar en plenitude dos seus dereitos lingüísticos de maneira igualitaria. Toda política pública pode e debe ser analizada, cuestionada sen complexos, porque esa é unha das características das sociedades democráticas avanzadas. Discutamos pois, sen o risco de ser acusados de inimigos do euskera, dialoguemos sen cualificar ao que sostén outra opinión como talibán lingüístico. Esta discusión non supón unha ameaza para ninguén, supón unha oportunidade para todos e todas, partindo do que un pensa, intentando achegarnos aos argumentos e ás razóns esgrimidas polos demais, co único fin de intentar chegar a novos acordos e novos consensos.

É así como podemos entendernos, facendo unha achega colectiva que promova a convivencia entre persoas que viven nunha sociedade xa de por si demasiado convulsa, excesivamente tensionada e fracturada. Unha sociedade que día a día, case sen percibilo, está cambiando e está obrigada a afrontar novos retos. Revitalizar unha lingua minoritaria e minorizada como o euskera non é poñerse a fabricar electrodomésticos. Supón promover un troco social de fondo calado, un troco que precisa o seu tempo, xeracións, altas doses de paciencia, xenerosidade, amplitude de miras, capacidade para chegar a acordos sociais e políticos entre distintos, acordos amplos, sólidos e perdurables. Non favorece o proceso de recuperación aquel que pretende imprimir un ritmo que a sociedade non poida seguir e/ou non estea disposta a asumir. Unha política así está, a curto prazo, destinada ao máis absoluto dos fracasos, creando o efecto contrario ao que se pretende, cuestionando, inclusive, toda oportunidade para o afortalamento futuro do euskera.

Utilizar as linguas como arma arroxadiza, como elemento de confrontación non axuda en nada á convivencia social. Apropiarse nun sentido ou outro, tampouco. Dar a costas a unha ou outra lingua que nos é propia é vivir de costas, desentenderse da realidade. Todos temos algo que facer, algo que achegar. Que estamos dispostos a achegar todos e cada un de nós para posibilitar a igualdade entre as persoas e a convivencia lingüística? Hei aquí unha pregunta que necesita resposta. O euskera fortaleceuse nos últimos vintecinco anos grazas, en grande medida, ao esforzo de consenso fraguado a principios da década dos oitenta do pasado século. HB, que non participou nos debates, e AP, que se posicionou na maioría das propostas en contra, quedaron fóra daquel consenso que foi froito dun laborioso traballo. Grazas ás políticas derivadas do devandito consenso, gañáronse ao redor de 200.000 falantes e ámbitos de uso. Pero o proceso de recuperación, todo hai que dicilo, adoece de claras debilidades, cando non de grandes nuboeiros no firmamento. Algunhas das políticas públicas desenvolvidas son percibidas de maneira crecente como excesivas por unha parte da poboación. Para outros, sen embargo, imos demasiado lento e é necesario articular outras medidas que impriman novos bríos á política lingüística de principios do século XXI.

Doutra banda, o incremento das persoas coñecedoras do euskera produciuse fundamentalmente nos núcleos urbanos, e é aí onde tanto no ámbito familiar como no interpersoal e funcional o euskera fica nunha situación máis difícil. Aumentamos claramente o número daquelas persoas coñecedoras do euskera, pero estamos moi lonxe de esgotar as súas posibilidades reais de uso. Un uso que supón o mellor barómetro, o máis efectivo para facer unha diagnose máis exhaustiva ca nos indique a saúde real do proceso de revitalización. Fomentar o uso do euskera en todos os ámbitos é, pois, unha das prioridades para cementar o seu proceso de recuperación. Existen entre nós quen pretende a primacía absoluta do castelán e, polo tanto, a subsidiaridade total do euskera, aínda a risco de condenalo ao ostracismo, á súa desaparición. Lei de vida, dirán. Existen quen preconiza unha especie de liberalismo lingüístico. Que as persoas elixan. Cando tal aseveración non é certa, xa que moitas persoas na nosa contorna só poden desenvolverse en castelán, e non poden, polo tanto, elixir en que lingua expresarse, polo que condicionan a opción daquelas que, sendo bilingües, non teñen máis remedio que utilizar o castelán.

Existen, tamén, quen avoga pola desaparición paulatina do castelán. Esta opción, ademais de irreal, resulta non desexable, é inxustificable. O castelán tamén é a nosa lingua. Unha das características de toda sociedade democrática é a súa obriga de promover políticas públicas que posibiliten a integración de todas as persoas, incluídas todas aquelas inmersas en situacións de exclusión. Con respecto ás comunidades lingüísticas en situación de debilidade, é función dos poderes públicos promover iniciativas para fomentar o coñecemento e uso das súas respectivas linguas. Na medida que, dunha maneira crecente, fomentemos o bilingüismo social, promovamos o coñecemento en distinto grao das linguas que a esta comunidade sonlle propias, faremos unha achega irrenunciable á convivencia social e fomentaremos a igualdade de oportunidades, vertebrando unha sociedade cada vez máis xusta e igualitaria, máis cohesionada.

As linguas non son nada e o son todo ao tempo. Porque necesitamos delas para exteriorizar os nosos pensamentos, proxectos, desexos e preocupacións. As linguas non son suxeito de dereitos, son os falantes, as persoas a quen se recoñecen os mesmos. Pero este é un dos paradoxos obxecto tamén de debate: toda persoa necesita doutra para poder comunicarse; polo tanto, o exercicio dos dereitos lingüísticos individuais condiciona o dos demais, e viceversa. A pregunta á que inexorablemente debemos buscar resposta é a seguinte: Que estamos dispostos a deixar, que incomodidades estamos dispostos a asumir para que todos, sen excepción, poidamos exercitar de xeito razoable e progresivo os nosos dereitos lingüísticos en plenitude?

Pero sexamos claros, non se poden desenvolver estes dereitos nun espazo curto de tempo. Precisamente, unha das limitacións palpables ao desenvolvemento da lexislación actual relacionada coa lingua vasca está na propia sociedade vasca. Se un grupo social amplo ten dificultades para subir ao monte Pagasarri, de nada serve lexislar coa vista posta en que aborden a ascensión ao Mont Blanc. Sinxelamente, resulta un obxectivo inalcanzable. A situación sociolingüística é dispar no conxunto dos territorios e o ritmo terá que compasarse, necesariamente, ás circunstancias de cada lugar, ás situacións existentes en cada ámbito. A política lingüística, en definitiva, ten que ser progresiva, acorde aos contornos onde ten que ser aplicada. Temos que traballar sen présa, pero sen pausa. Non podemos aprazar indefinidamente o tomar medidas para posibilitar a revitalización lingüística, pero non podemos desenvolvela se non a armonizamos cos dereitos dos cidadáns castellanohablantes. A cuestión é intentar chegar a un ritmo levadeiro que nos conduza á meta da maratón, non esgotarnos nos cen primeiros metros imprimindo un ritmo extenuante, que faga que a maioría da sociedade desista. É a clave.Temos unha nova oportunidade para falar e discutir de algo que nos concirne, que nos preocupa e ocupa. Coa vista posta no pasado, pero sobre todo no presente e no futuro do euskera, do castelán, da convivencia entre persoas e linguas.