Que é vostede?, conservadora?, liberal?...? Non o sei...

Entrevista inédita con Hannah Arendt

En novembro de 1972 celebrouse en Toronto un coloquio consagrado á obra de Hannah Arendt, no que ela mesma participou. Melvyn Hill publicou o conxunto das intervencións en Hannah Arendt, "The recovery of the Public World", no que tamén reuniu as respostas de Arendt ás preguntas que lle expuñan especialistas, filósofos ou os seus amigos máis próximos. E poucos fórono tanto como Hans J. Morgenthau e Mary McCarthy, os seus interlocutores nestas páxinas, rescatadas do esquecemento por Le Magazine Litteraire. Un documento excepcional, no que a pensadora xudía deixa clara a súa posición ante o liberalismo e o conservadurismo, e dá a súa visión do capitalismo.

Hans Morgenthau: Que é vostede? Conservadora? Liberal? Cal é a súa posición no taboleiro de xadrez contemporáneo?

Hannah Arendt: Non o sei. Nin sei, nin xamais o souben. E imaxínome que xamais mantiven unha posición deste xénero. A esquerda, como vostede sabe, tómame por conservadora, e os conservadores, ás veces, por alguén de esquerdas, unha refractaria ou deus sabe que. E debo dicir que me trae completamente sen coidado. Non creo que este tipo de cousas aclare en absoluto as verdadeiras cuestións deste século. Non pertenzo a ningún grupo. O sionismo é o único grupo ao que pertencín en toda a miña vida. Por mor de Hitler, por suposto. E aínda así, só entre 1933 e 1943. Tras ese período, rompín co grupo. A única posibilidade de defenderse por ser xudeu e non por ser un ser humano: nesa época, pensaba que era un grave erro xa que se vos atacan polo feito de ser xudeu, un non pode contestar: "desculpe, non son xudeu, son un ser humano". é estúpido. E estaba inmersa neste tipo de estupideces. Non había outra posibilidade: por iso comprometinme coa política xudía: a verdade é que non foi tanto política, fixen traballo social, o que estaba, de certa maneira, ligado á política.

"Nin socialista nin liberal"

»Nunca fun socialista. Nunca fun comunista. Veño dun medio socialista. Os meus pais eran socialistas, pero, pola miña banda, nunca tiven a mínima veleidade. Por iso non podo contestar á pregunta. Nunca fun liberal. Cando dixen que non o era, omití sinalar que tampouco crin xamais no liberalismo. Cando cheguei a Estados Unidos, escribín no meu inglés coxitranco un artigo sobre Kafka, e o anglonizaron para Partisan Review. Cando fun a falarlles da anglonización e lin este artigo, a palabra "progreso", entre todas, saltoume aos ollos. Obxectei: "que queren dicir con iso? Nunca empreguei esta palabra?, etc. De súpeto, un dos redactores foi a ver a outro na sala do lado. Deixáronme alí plantada e escoiteilles dicir, nun ton realmente desesperado: "Nin sequera cre no progreso!".

Mary Mc Carthy: E sobre o capitalismo, cal é a túa posición?

Hannah Arendt: Non comparto o gran entusiasmo de Marx sobre o capitalismo. Se les as primeiras páxinas do Manifesto comunista, é o máis famoso eloxio do capitalismo que se viu xamais. E iso, nunha época na que o capitalismo xa era o branco de ataques mordaces, en particular por parte da dereita. Os conservadores foron os primeiros en producir as numerosas críticas que foron logo asumidas pola esquerda, pero tamén por Marx, por suposto. Nun sentido, Marx tiña absolutamente razón: o socialismo é o fin lóxico do capitalismo. E a razón é moi simple. O capitalismo empezou coa expropiación. A lei determinou entón o desenvolvemento. E o socialismo persegue a expropiación até o seu termo lóxico e, en certa maneira, escápase a toda influencia moderadora. O que chamamos o socialismo humano significa simplemente que esta tendencia cruel que debutou co capitalismo e continuou co socialismo está, máis ou menos, amornada polo dereito. »Todo o proceso moderno de produción é, en realidade, un proceso de expropiación progresiva. Por iso, voume a negar sempre a realizar unha distinción entre os dous. Para min, trátase dun único e mesmo movemento. E, nese sentido, Karl Marx tiña toda a razón. Foi o único que realmente se atreveu a pensar este novo proceso de produción, que se propagou por Europa no século XVII, e logo no XVIII e no XIX. Até aí, é absolutamente certo. Aínda que, é o inferno. Finalmente, non é o paraíso o que vén. O que Marx non entendeu, é que se trata realmente do poder. Non entendeu esta cousa estritamente política. Con todo, viu algo, viu que o capitalismo, librado a si mesmo, tende a varrer todas as leis que cruzan a súa cruel progresión. »A crueldade do capitalismo nos séculos XVII, XVIII e XIX tamén foi esmagador. Non hai que perder isto de vista cando lemos o formidable eloxio que Marx fai do capitalismo. A pesar de estar inmerso no centro das consecuencias máis abominables deste sistema, isto non lle impediu crer que era un gran tema. Por suposto, tamén era hegeliano e cría na forza do negativo. Pois ben, eu, pola miña banda, non creo na forza do negativo, da negación, se supón algo terrible para os demais.

Hannover, 1906-Nova York, 1975

1906. Johanna Arendt nace o 14 de outubro en Hannover, Alemaña, filla única de pais xudeus de orixe rusa. Orfa de pai aos sete anos, a súa infancia foi moi desafortunada.

1924-1928. Formada en Königsberg (o pobo de Kant), estuda filosofía e teoloxía na Universidade de Marburg baixo a dirección de Martin Heidegger, con quen mantén un breve romance. 1929. Trasládase a Heidelberg e publica a súa tese -dirixida por Karl Jaspers- O concepto do amor en San Agustín (Encontro, 2001). casa con Günther Stern e instálase en Francfort.

1933-1935. é inhabilitada para o ensino en universidades alemás por ser xudía. Coñece a Rahel Varnhagen, á que dedica Rahel Varnhagen. A vida dunha xudía alemá (Lumen, 2000), que publica a finais dos 50. Loita contra o nazismo e no outono do 33 escapa a París, onde traballa rescatando nenos xudeus para envialos a Palestina.

1935-1940. Realiza a súa primeira viaxe a Palestina. Traballa na liga internacional contra o antisemitismo e a partir de 1938 na Axencia xudía de París. Divórciase de Stern en 1937 e en 1940 casa con Heinrich Blücher, militante comunista. Coñece a Sartre e Walter Benjamin.

1940-1941. é deportada ao campo de Gurns en 1940. Grazas ao seu esposo, consegue un visado para viaxar a Estados Unidos.

1941-1945. Comeza a colaborar co semanario alemán Aufbau. En 1944 dirixe os traballos da Comisión para a reconstrución da cultura xudía europea.

1949-1950. Convértese en directora da Organización para a reconstrución da cultura xudía. 1951-1953. Logra a cidadanía norteamericana. Aparece As orixes do totalitarismo (Alianza, 1987, 2006). A terceira parte publícase baixo o título O sistema totalitario, en 1972. A primeira parte en 1973 titulada Contra o antisemitismo, e a segunda, O imperialismo, en 1982. Obtén a nacionalidade americana.

1954-1960. edítase en Francfort As orixes do totalitarismo. A condición humana en 1958 (Paidós, 1993, 2005).

En 1960 obtén o premio Lessing en Hamburgo.

1961-1962. Publica A crise da cultura (Taurus, 1973, 1998) e Entre o pasado e o futuro (Península, 2003). En Tel-Aviv segue para New Yorker o proceso contra Adolf Eichmann, o dirixente nazi que permanecía escondido en Buenos Aires e que foi secuestrado por Israel para xulgalo.

1963-1969. Os seus artigos sobre o proceso de Eichmann reúnense no seu polémico Eichmann en Xerusalén (Lumen, 2003). Nouvel Observateur reproduce extractos das reaccións en 1966 baixo o título Hannah Arendt é nazi?. Os movementos estudantís descobren e apoian Da mentira á violencia. Profesora en Chicago. Pronuncia un discurso no funeral de Jaspers. Participa no volume conmemorativo dos oitenta anos de Heidegger Mélanges.

1970-1975. Aparece Da mentira á violencia e no 72 Crise da república (Taurus, 1998). Morre en Nova York, o 4 de decembro de 1975, tras un ataque ao corazón. Foi enterrada no Bard College en Nova York, onde o seu esposo ensinou durante moitos anos.