QUE OS BLUES NOS SEXAN PROPICIOS: Carlos Penela. Acaso o inverno...

Eu con Carlos Penela nun parque da súa Viena adoptiva

Achego a crítica de Arturo Casas ao poemario Acaso o inverno. (Ediciós do Castro) de Carlos Penela publicado en Grial, 155 (2002)

No ano 1998, tras gañar o VI Premio "Espiral Maior", Carlos Penela (Vigo, 1975) publicaba o seu primeiro libro de poemas, As linhages do frio. Escolleu entón para a cuberta o debuxo dunha das máquinas ideadas por Leonardo da Vinci, unha especie de guindastre móbil que actuaba na capa como anticipo gráfico da poética propia: o artiluxio visionario e verosímil do xenio toscano como emblema do oficio e do esforzo sometidos a un principio de rigor e de eficacia funcional, sen renunciar nunca á proporción, que é un dos nomes da beleza xa desde o vello Pitágoras.

Carlos Penela presenta agora Acaso o inverno. De novo, un libro galardoado. Nesta ocasión co XIII Premio de poesía "Eusebio Lorenzo Baleirón", que o Concello de Dodro convoca para manter viva a memoria do poeta que a morte chamou tan cedo. Esta circunstancia repetida dun premio como (única) fe de vida autorial, sen correlato con outras aparicións, maiores ou menores, convida a lembrar que hai algunhas razóns polas que este escritor non ten tan doado o acceso ás imprentas poéticas coma outros membros da súa promoción xeracional. A máis obvia é a das súas opcións ortográficas, non absolutamente coincidentes nos dous libros, pero en calquera caso distintas das pautas oficializadas. Outra razón é a derivada da súa comprensión persoal do que sexa o oficio de escribir, lonxe de amparos grupais e de converxencias ocasionais máis ou menos espontáneas. Nisto hai tamén un afastamento evidente en relación coas tendencias dominantes.

Penela semella ollar as cousas e o mundo desde unha singular cordialidade ontolóxica que repudia toda manobra deturpadora, toda ocultación da verdade. Contempla o mundo e fala del como dunha rosa exhumada que só a vontade decidida é quen de arrancar ó alleamento, á falsificación. É unha mirada non impositiva nin apropiatoria, de raizame ecolóxica e relixiosa, porque no fondo procura o religamento do que foi esgazado por unha intervención tan ruda coma postiza. A súa voz meditativa e moral, nidiamente allea a calquera modulación efectista, está educada na disciplina da razón pero non é estrictamente racionalista malia o rigor cartesiano das arquitecturas poemáticas constituídas. Poesía contida, ábrese con decisión hermenéutica ó que informan as pedras e a edra no seu rumor orixinario, os vestixios todos nos que se deita a ollada, incluídos certamente os textos, a tradición, tamén os recordos.

En parte, é unha poesía sobre ruínas, é poesía de ruínas, xénero discursivo de signo habitualmente apostrófico que demanda alegorese por parte do lector, desciframento do evidenciado á vista como destrucción, como final. Só que aquí non se trata de monumentos, de murallas ou de antigas cidades, senón de algo menos tanxible e máis extenso, todo un mundo que se vai, unha maneira de relacionarse coa terra mediante unha cultura e unha lingua. E como en toda poesía de ruínas converxen dúas dimensións, a fáctica e a histórica. Importan os obxectos e as realidades referidas tanto como a historicidade súa e a dos axentes do discurso. Tamén a do lector, aludido e implicado polo texto. Ó tempo predisposta a localizar as converxencias posibles entre pensamento e sentimento, a poesía de Carlos Penela sería sentimental só na vella acepción romántica que ilustrou a autoconsciencia nos procedementos formais e a súa adecuación exacta a un designio de intervención que debeu case todo á certeza ilustrada sobre a posibilidade dunha era nova.

A actitude priorizada en Acaso o inverno é a contemplación, unha contemplación non precisamente mística, porque na mística hai sempre unha capitalización da ferida. Aquí, a contemplación é en cambio civil e cultural no sentido en que o foron a desafección de Ezra Pound ou a de Rilke, incluso xa a de William Blake ou Thomas Hardy, polos costumes lexitimadores dunha civilización desarraigada e mercantilista que o norteamericano concretou na noción de usura. De maneira que a única mística sería a da propia dedicación á escrita, á lenta construcción da obra, cabe imaxinar que con fases moi introspectivas, de afastamento de aquilo que o surrealista portugués Alexandre O'Neill apelaba como a vidinha e que Carlos Penela nomea nalgún poema como a frialdade da existencia, ese periplo de perdas reais e empíricas, do día a día, ese irmos renunciando sen excesiva resistencia ó irrenunciable.

Un dos ámbitos principais nos que se representa a perda é a paisaxe rural, introducida por Penela con mecanismos discursivos non moi frecuentes na poesía galega pero si connaturais á tradición antes apuntada, ampliable aínda a outros autores citados de xeito explícito nalgúns dos lemas que acompañan os textos: o norteamericano James Wright, a irlandesa Eavan Boland ou o inglés John Berger. Refírome, por exemplo, á polifonía prosopopeica (presente en "Como unha pregária de cinza", p. 15), ó recurso á parábola (en "Abril de 1933 para K.P. Kavafis", p. 41), a unha epifanía refundada en sentido moral e social antes que intelectual ou espiritual (en "Revelando-se neste vento duro", p. 27), a unha certa afirmación do eu poético en canto individuo exiliado (no fermosísimo "Baixo as cúpulas de Leipzig", pp. 44-45). Practicamente todas esas cordas aparecen xuntas no sexto poema da segunda parte do libro (p. 26), a que dá título ó volume:

Considera onde findan as tuas palabras.
Esa mesma iluminación fugaz
delongando-se sobre a contemplación do inerte
(o ábrego alourando as estivadas,
os estanques, o suceder de cada folla...)
As molladas crestarias cada tarde.
O secreto de todas esas voces,
o mármore amargo de todos eses pasos.
Considera o inverno. A sua caída,
a sua presenza como unha sentina
onde ainda se alastra o rumor dos que partiron.
Non sentes a fria pulsación de tanto desarraigo
non sentes como un apouvigar de broza
na tua alma?
Considera onde findan as tuas palabras.
Esta maxestade vencida do amor. O desencanto.
A madurez da sua sombra.

O ton máis apropiado é en efecto o elexíaco, o cal non implica merma da lucidez nin tampouco que o discurso sexa inerme perante a oprobio en calquera das súas variantes. O que ocorre é que, antes que análise, nesta poesía comparece unha opción pola síntese e pola abstracción, que semella de liñaxe romántica, emparentada cos ritmos dos laguistas ingleses, Wordsworth en especial, moi predispostos a deixárense levar polo principio asociativo, entre a sensación, a memoria e o pensamento. A emoción só importa se lembrada, desgastada, intelectualizada case para aí refundarse de novo como pálpito vivo. Outras veces a palabra deriva en alegato, como no memorable segundo poema da serie "Descriçom dos signos", correspondente ao primeiro libro do autor e centrado na desposesión, concepto e sentimento este moi presente en toda a producción de Penela, como tamén na de Rilke ou na de Celan, dous dos seus poetas máis admirados.

Contra a desposesión, a linguaxe. A linguaxe configura unha outra realidade que nos textos de Acaso o inverno se postula cunha dicción infrecuente hoxe á hora de construír o verso, musical sempre, ou de apañar sen débito arqueolóxico as vellas palabras da tribo, as case perdidas (urces, palmelas, greda, queira, ermanza, label, ámago...), para reintegralas na casa ferida do idioma de paso que se integra a referencia por elas designada. Esta é, claramente, unha poesía substantiva, unha poesía que nomea o mundo, unha porción do mundo, non excesiva, non dilatada, para así evidencialo e posibilitar a recuperación. Pero non só os substantivos cumpren tal misión afirmativa, non só as accións nin só as cualificacións. Non hai que contar só as palabras na súa combinatoria harmónica para fundamentaren a experiencia, senón esencialmente as actitudes, as disposicións, todo iso que aparece mencionado en varios lugares do libro como aprendizaxe, como esforzo demorado contra a negación. Eavan Boland escribiu na presentación dos seus Collected Poems algo que acae ben á poesía de Carlos Penela. Dixo que a partir de certa altura intentara que cada poema dos escritos por ela fose "a forceful engagement between a life and a language".

Neste sentido que intento expoñer, Acaso o inverno sería unha especie de cartografía íntima na que importa tanto a lenda, as claves interpretativas fornecidas ó pé dos mapas, como os propios mapas coas súas liñas e límites, co detalle menor que incorpora cómaros e ribazos, caínzos e searas, e aínda a fugacidade das sombras e dos labios, o rápido percorrido das nubes que pasan e pasaron. Eis a cartografía do que un poema do libro presenta como un incerto territorio. Aquí é onde se localizarán as converxencias menos dubidosas coa poesía coeva escrita en Galicia. En particular, por ter Penela tan presente a obra de Álvarez Cáccamo e a de Baixeras, moito máis penso que a propia dos poetas de menor idade, aínda que Paulino Vázquez ou Martín Veiga, anglófilos tamén, constitúan así mesmo posibles puntos de referencia.

O poeta de Acaso o inverno recoñécese na misión rilkeana da restitución, a que fundamentou as Elexías de Duino e abriu paso ó que a crítica denominou o espacio interior, no cal resultan impugnadas as limitacións da realidade histórica e trunfa a ollada totalizadora e transfiguradora do anxo, como un labirinto coñecido e desexado que permite a comunicación entre idades, entre pasado e porvir, entre vivos e mortos. Como o propio anxo, ese labirinto é fermoso e terrible ó tempo, "porque o belo non é senón / o comezo do terrible, xusto aquilo / que nós aínda podemos soportar", palabras iniciais da primeira elexía rilkeana. Insistirei aínda na inconveniencia de contemplar todo isto como unha especie de neomística.

A abstracción é asumida polo poeta como sinal de identidade do seu quefacer literario. Escribiu nunha autopoética as seguintes palabras:

tento buscar [...] unha sorte de linguaxe tendente à abstracción, às elipses, así como o emprego tanxencial de imaxes con dimensións máis ou menos herméticas... enfrentando ou conxugando estes elementos cunha tensión formal intencionada e mesmo tamén coa própria indagación do noso idioma e das suas raiceiras.

Este designio, paralelo ó que sustenta as deep images de James Wright, déixase ver nos textos reunidos en caso o inverno, mesmo no libro como conxunto, talvez na deriva última dun periplo de decepcións sentimentais, morais, ideolóxicas... simbolizadas nunha rede de referencias a elementos naturais. O procedemento evidénciase con claridade en dous dos poemas da estraña e anticlimática serie final, de encaixe non doado coas dúas partes anteriores, pero á vez intensísima nos seus logros poéticos. Unha serie concibida como un feixe de homenaxes que ás veces non son plenamente explícitas, polo que os lectores deben complementalas coa súa experiencia para perfilaren quén sexa o destinatario de cada ofrenda. Sucesivamente, Rosalía, Kavafis, Pound, Constable, Bach e Otero Pedrayo. Os poemas en homenaxe a Pound e a Constable configúranse como transtextos, o primeiro por vía da traducción e o segundo por vía da écfrase. Traducir a Pound, por certo nun texto que á súa vez homenaxeaba a luz dos cadros de Vermeer, e fornecer unha descrición da pintura de Constable non constitúe de seu algo extraordinario. Pero si o é o xeito dese operativo nos textos de Carlos Penela, porque nalgunha medida informa da súa fábrica poética. Lemos os "Tres fragmentos sobre unha estampa de Constable", por exemplo, e non sabemos exactamente de qué obra se trata. Prima o indefinido, unha certa abstracción. Unha estampa, un texto. En realidade, trátase de todas as estampas, trátase dunha écfrase sobre o substrato común dos ceos e das nubes do pintor inglés, quizais un dos primeiros en pintar un cadro co suxerente título de "Estudio sobre nubes". A indefinición é tanto máis chamativa se observamos o carácter apostrófico do poema (p. 43), no que reaparecen outras das particularidades que nesta nota crítica se foron mencionando:

Contemplade o esbozo pálido
desta estación vencida,
a linfa do siléncio nestes ceus gretados,
toda a glória expoliada
que vibra ainda através do vento;
contemplade a cor endurecida e tráxica
que nos reserva o mundo,
a auséncia do mundo en lugar das palabras.